با توجه به گستردگی خسارات احتمالی (انفجار، آتشسوزی مواد نفتی/ شیمیایی، تخریب سازه‌ها)، علت دقیق انفجار بندر شهید رجایی در ۲۶ آوریل ۲۰۲۵ (۶ اردیبهشت ۱۴۰۴) هنوز به صورت رسمی اعلام نشده است.

ساخت بندر شهید رجایی با نام اولیه شهبندر با توجه به مصوبه سال ۴۹ شورای اقتصاد با قراردادی با یک کنسرسیوم ایتالیایی ایتالکو آغاز شد. از سال ۱۳۵۳ عملیات احداث آن کلید خورد، ولی بلافصله پس از انقلاب اسلامی پیگری احداث این بندر در دولت مرجوم شهید رجایی در سال ۱۳۵۹ رخ داد و تکمیل احداث آن به سال‌های پس از جنگ تحمیلی بر می‌گردد.

اما با توجه به  اهمیت این بندر (یکی از مهمترین بنادر تجاری ایران) و سوابق حوادث مشابه به این موارد می‌توان از دید پدافند غیرعامل توجه نمود.

شروع حادثه ابتدا با یک آتش‌سوزی جزئی در محدوده اسکله کانتینری شرکت سینا حریق بود. علل احتمالی این آتش سوزی وانفجارهای بعدی (بر اساس سناریوهای محتمل) را می‌توان حوادث صنعتی یا نقص فنی انفجار مخازن سوخت یا مواد شیمیایی به دلیل نقص در نگهداری، افزایش فشار یا خرابی تجهیزات در نظر داشت. آتشسوزی ناشی از جرقه یا اتصال برق در انبارهای کالاهای قابل اشتعال و اشتباهات انسانی در عملیات بارگیری و تخلیه محموله‌های خطرناک در این نوع حوادث موثرند.

احتمال مداخله عوامل خارجی مانند حمله یا خرابکاری از جمله حمله سایبری به سیستم‌های کنترلی بندر و انفجار عمدی و استفاده از مواد منفجره توسط گروه‌های معاند و خرابکار نیز قابل بررسی است. ضمنا می‌توان احتمال حادثه‌ای تصادفی را نیز از قبل آتشسوزی ناشی از گرمای شدید و حادثه ناشی از  برخورد و تصادف جرثقیل را نیز در نظر داشت.

آتشسوزی پالایشگاه‌ها و بنادر ایران در سال‌های اخیر رخ داده است. سابقه آتشسوزی بندرها در ایران به دلیل دارا بودن بنادر مهم تجاری و نفتی مانند بندر شهید رجایی، بندر امام خمینی، بندرعباس و چابهار قابل توجه بوده است. در سال‌های گذشته شاهد حوادث متعدد آتشسوزی و انفجار به دلیل نقص فنی و برخی دیگر احتمالا  تحت تأثیر خرابکاری بوده‌اند.

در انفجار بندر امام خمینی  ۲۶ خرداد ۱۴۰۲ انفجار در انبار کالاهای تجاری (احتمالاً مواد شیمیایی یا سوختی) با خسارات ۱۲ مجروح و آسیب به اسکله همراه شد. در آتش‌سوزی بندرعباس  ۱۰ تیر ۱۴۰۱ نیز آتشسوزی در لوله‌های انتقال نفت نزدیک بندر موجب اختلال در ترانزیت کالا به مدت ۴۸ ساعت شد.

 احتمالا ترکیبی از نقص فنی و عوامل انسانی در این رخداد ۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ موثر بوده‌اند. در انفجار بندر شهید رجایی نیازو فوریت اقدامات پدافند غیرعامل قوی، از جمله واکنش سریع، ارزیابی خسارت و راهبردهای  بازسازی بهتر از قبل -BBB -​ حس می‌شود.

 در واکنش سریع بسیج اضطراری مقامات سازمان مدیریت بحران و هلال احمر، آتش‌نشانان و تیم‌های پزشکی بلافاصله برای نجات بازماندگان، مهار و خاموش کردن آتش‌سوزی‌ها و ارائه کمک‌های اولیه انجام شد. با توجه به اهمیت استراتژیک بندر، ارتش و سپاه در ایمن‌سازی منطقه کمک کردند.در تخلیه این بخش از بندر، انتقال از مناطق مسکونی و صنعتی نزدیک برای جلوگیری از تلفات انجام شد. تمام اهالی روستای خونسرخ که نزدیک‌ترین روستا به محل حادثه در بندر شهید رجایی است تخلیه شدند.

تیم‌های مدیریت بحران از صدا و سیما و شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها برای انتشار پیام‌ها و اطلاعیه‌هایشان استفاده کردند. هماهنگی بین سازمانی بین نهادهای مدیریت بحران شهری، استانی و ملی بسیار مهم بود.

انفجار، خسارات شدیدی به بخشی تأسیسات بندری، انبارها و ارتباطات حمل و نقل (جاده‌ها، راه‌آهن) وارد کرده است. ساختمان‌های اطراف دچار تخریب موج انفجار (شکستن پنجره‌ها، فروریختن دیوارها) شده و قطع عملکرد این بخش از اسکله بندر شهید رجایی خسارت اقتصادی به صورت اختلال در عملیات واردات و صادرات ایران ایجاد کرده است. نشت مواد شیمیایی نیاز به مهار خطرات محیط زیستی دارد.

تا پایان روز دوم پس از حادثه تلفات اعلام شده ۲۷ نفر و  جراحت بیش از ۷۰۰  اعلام شده است.

رویکرد بازسازی بهتر از قبل  (BBB) با بازسازی مقاوم و ایجاد زیرساخت‌های قوی‌تر در برابر انفجار و پروتکل‌های ایمنی بهتر ممکن است. مواد خطرناک از این پس باید دورتر از مناطق پرجمعیت و تمرکزهای صنعتی ذخیره شوند.

سیستم‌های هشدار اولیه پیشرفته و نصب آشکارسازهای نشت گاز، سیستم‌های اطفاء حریق و آلارم‌های خودکار و تمرین‌های آمادگی در برابر سانحه و تمرین‌های منظم پدافند غیرعامل برای کاکنان  و کارگران بندر و جوامع محلی الزامی است.

حمایت دولتی و بین‌المللی برای از سرگیری سریع عملیات تجاری و جبران خسارت مشاغل و کارگران آسیب‌دیده در درجه‌های بعدی اهمیت‌اند.

انفجار بندر شهید رجایی، نیاز به سازوکارهای قوی پدافند غیرعامل در زیرساخت‌های حیاتی ایران را برجسته می‌کند. یک واکنش سریع و هماهنگ، ارزیابی دقیق خسارات و یک استراتژی «بازسازی بهتر از قبل» برای به حداقل رساندن اختلالات بلندمدت و افزایش تاب‌آوری در آینده ضروری است.

تجهیز منطقه به هواپیماها و هلیکوپترهای آبپاش مانند Bombardier CL-۴۱۵ برای پاشش آب و مواد بازدارنده شعله و خاموش‌کننده‌های صنعتی پودری-کفی با ظرفیت و حجم بالا و تجهیز و مدرن سازی کنترل مواد خطرناک (HazMat) با ایجاد سدهای جاذب نفت (Oil Booms) در دریا برای جلوگیری از گسترش آلودگی و استفاده از مواد خنثی‌کننده شیمیایی در صورت نشت مواد سمی حیاتی است.

نصب سیستم‌های اطفاء خودکار در بنادر و تاسیسات نفتی و تمرین دوره‌های مقابله با آتشسوزی‌های بزرگ برای نیروهای امدادی و ذخیره سازی تجهیزات تخصصی در مناطق استراتژیک برای جلوگیری از انفجارهای بعدی و کاهش آلودگی محیطی ضروری است.

*استاد دانشگاه و زلزله‌شناس